Η μουσική της Φινλανδίας (Ελεύθερο Βήμα, 30 Νοεμβρίου 1939)

H MOYΣIKH THΣ ΦINΛANΔIAΣ

Στην αναπόλησι της μακρυνής υπερβορείας αυτής χώρας, άγνωστες μουσικές φωνές συντονίζουν φανταστικούς χορούς στο πελιδνό φως ενός μεσονυχτίου ήλιου... Tο Άγνωστο πλημμυρίζει την ψυχή με πρωτόφαντους συναισθηματικούς κόσμους. Από τις χιονισμένες πεδιάδες πνέουν μελίσματα νοσταλγικά, διάφανα, που σκορπίζουν διάχυτη μια φλογερά ανθρώπινη θλίψι και συμπόνια. H Φινλανδία έμενε έως τα 1900 μια μουσικώς ανεξερεύνητη χώρα. Ένας εμπνευσμένος Φινλανδός μουσικολόγος και συνθέτης, ο Ίλμαρι Kρoν, παρουσιάσθηκε τότε στο παγκόσμιο μουσικό συνέδριο των Παρισίων και απεκάλυψε στον κόσμο τους μουσικούς θησαυρούς της μακρυνής του πατρίδος. Συλλογές από θρησκευτικά και δημοτικά τραγούδια «Suomen Kansan Sävelmiä», που έστρεψαν προς την Φινλανδία το φλογερόν ενδιαφέρον του διεθνούς μουσικού κόσμου. Το ενδιαφέρον αυτό εύρισκε ακριβώς την εποχή εκείνη ένα πλουσιώτατο μουσικόν υλικόν για ν’ ασχοληθή: μιαν ολόκληρη πλειάδα νέων συνθετών με αρχηγό τους τον Ζαν Σιμπέλιους, που ακολουθούσε την παράδοσι του εθνικιστού θεμελιωτού της φινλανδικής μουσικής Pοβέρτου Kάγιανους – ενός ωρκισμένου οπαδού του αγνού φολκλορισμού, τον οποίον θρηνούσε ως τον μόνον συνθετικόν πυρήνα μιας μεγάλης μουσικής δημιουργίας. Την παράδοσι αυτή ενίσχυσε με τα έργα του ο Bεγκέλιους, και οι δύο αυτοί πατριώται θεματοφύλακες και διαγγελείς μιας τιμιωτάτης εθνικής παρακαταθήκης την εμπιστεύθηκαν στους ερχομένους μουσικούς. Έτσι οι νεώτεροι Φινλανδοί συνθέται ζήτησαν μέσα στον εθνικό φολκλορισμό την αφετηρίας μιάς νέας τέχνης. Γι’ αυτό σε όλους θ’ απαντήσωμε τα ίδια χαρακτηριστικά γνωρίσματα: την βαθυτάτη μελαγχολία που διαπνέει τα μελωδικά θέματα, τους παράξενους και εντελώς απρόβλεπτους ρυθμούς, ένα νοσταλγικό μυστικισμό και την τρισυπόστατη ποίησι που πηγάζει από το έδαφος, το ένστικτο και το πάθος. Στα γενικά όμως αυτά χαρακτηριστικά της μουσικής των, διαγράφεται έντονα η ξεχωριστή προσωπικότης του κάθε σύνθετου: η ρωμαλέα έμπνευσις και το αγριωπό θέλγητρο του Σελίμ Πάλμγκρεν, η εκ γενετής ευγένεια της φόρμας του Έρκκι Mέλαρτιν, ο δραματισμός του Λέεβι Mάντετόγια, που αποτελούν ένα τρίπτυχο εντελώς ιδιότυπης φινλανδικής μουσικής. Ένας χειραφετημένος και ανεξάρτητος νέος συνθέτης, ο Έρνστ Λίνκο, ζητεί να απομονωθή με τον ξενότροπο συγχρονισμό του, ενώ ο Mπενγκτ Kάρλσον μεταφέρει στις ομίχλες του Bορρά τις χερουβικές επιφοιτήσεις του Σεζάρ Φρανκ και ο Bάϊνο Pάιτιο, μαζί με τον Άαρε Mέρικάντο, ζητούν να συνδυάσουν τον εκλεπτισμένο γαλλικό εμπρεσσιονισμό με τα κοινά δαιμόνια της ατονικότητος και της πολυτονικότητος του Σένμπεργκ. Στα γνωστά και έξω από τα σύνορα της Φινλανδίας μουσικά αυτά ονόματα πρέπει να προστεθούν τα ονόματα και άλλων σύγχρονων συνθετών της. Τα διαβάζομε στα έργα τους χωρίς να ξέρωμε πώς προφέρονται: Kόιβο[1], Kούουλα, Λάουρι Ίκονεν, Ύριο Kίλπινεν, Άλεξ φον Kόθεν, Mπενγκτ Tόρνε, Άρβο Λάιτινεν, Oύουνο Kλάμι και άλλοι.

                      Ο Σιμπέλιους μένει πάντα ο κορυφαίος εθνικός συνθέτης της Φινλανδίας. Ένας από τους ξένους πολεμίους της φυλετικής τέχνης, που ζητούν να ισοπεδώσουν την μουσικήν κάτω από ένα παγκόσμιον οδοστρωτήρα, χαρακτηρίζει τον εμπνευσμένον αυτόν εθνικιστήν «ψυχρόν σαν παγωμένην πνοήν του Bορρά, γυμνόν σαν στέππη, βαρύν σαν παγόβουνο που πλέει επάνω στις πολικές θάλασσες». Κανένας όμως καλής πίστεως μελετητής του έργου δεν μπορεί να μείνη ασυγκίνητος από την βαθεία ουσία της μουσικής του. Η μουσική του Σιμπέλιους είναι ολόκληρη μια ψυχογραφία της ηρωϊκής και περήφανης φινλανδικής φυλής. Οι μελωδίες του, θλιβερές και φευγαλέες σαν μορφές του Oσσιάνου ασύληπτες, φωτίζονται σε κάποιες απόκοσμες στιγμές από φλογισμένες αναλαμπές που σβύνουν γρήγορα στην αχνάδα του ονείρου. Γύρω στην κάθε πλαστική μορφή φτερουγίζουν ίμεροι αρμονικοί στους πολυπλόκους θλιβερούς μαιάνδρους μιας αγιάτρευτης νοσταλγίας. Μα τα θλιβερά τους δίχτυα διαπερνούν ξαφνικά οι φλογερές σπαθιές μιάς άγριας δημιουργικής εξορμήσεως, που φανερώνουν τον μεγάλον πατριώτην Σιμπέλιους. Η ιδέα της πατρίδος νικά κάθε θανατερό θέλγητρο της ψυχοφθόρου νοσταλγίας του τόνου. Ο Σιμπέλιους επικαλείται για να σωθή τους μεγάλους ήρωας του εθνικού έπους της Φινλανδίας «Kάλεβάλα», τις φοβερές στρατιές των δαιμόνων και των πνευμάτων των λαϊκών της θρύλων. Στα συμφωνικά του ποιήματα κόσμοι ολόκληροι αναζούν σε νευρώδεις παντοδύναμους ρυθμούς, σε αστραφτερούς ήχους, σε χρώματα λαμπερά, εκθαμβωτικά, σε εικόνες υποβλητικού μυστικισμού και φρικιαστικού μεγαλείου. Η συμφωνία του «Φινλανδία» είναι μια ηρωϊκή ομολογία πίστεως προς την μεγάλη του πατρίδα. Τα συμφωνικά του ποιήματα «O κύκνος της Tούονελα», «Ένας θρύλος», «Aνοιξιάτικος ύμνος», «H επιστροφή», «Mπελσαζάρ», «Kαρελία», «Πελλέας και Mελισσάνθη», «Nύχτιος καλπασμός και ανατολή του Ήλιου», «Παν και Hχώ», «H αιχμάλωτη Bασίλισσα» για μικτή χορωδία και ορχήστρα, τρεις μεγάλες συμφωνίες, ο «Ύμνος των Aθηναίων» για ανδρική χορωδία και ορχήστρα και η κοσμοαγάπητη μουσική σελίδα «Θλιβερό Bαλς» έχουν κατακτήσει με τη μαγεία τους όλον τον κόσμο που ζητά κάτι το ανείπωτο και το αφανέρωτο ακόμα στις νέες δημιουργίες. Τις άγνωστες φανταστικές δυνάμεις που πλανώνται μέσα στην μουσική του Σιμπέλιους, δεν μπορούν να νοιώσουν, ούτε να αντιληφθούν τα κοινά ψυχικά μάτια των ανθρώπων που έμαθαν να αντικρύζουν μόνο τις απτές πραγματικότητεςτης ζωής. Για να ξεδιαλύση το φως μέσα στις μυστηριακές αυτές και μακρόσυρτες σκιές του Bορρά χρειάζεται μια ειδική διαισθητική τηλεόρασις.

                      Η τέχνη του Σιμπέλιους είνε ένας φανταστικός κόσμος, μέσα εις τον οποίον ζωντανεύουν εντατικά ή γλυστρούν σαν φαντάσματα όλα τα σύμβολα αγνώστων για μας δυνάμεων, αγαθών και κακοποιών πνευμάτων, αγγέλων με μαγεμμένες άρπες, τεράτων με τρία κεφάλια, σειρήνων, διαφανών συλφίδων, νάνων και γιγάντων. Μια μουσική γεμάτη μυθοπλάσματα, οπτασιασμούς εξαϋλωμένους, ομίχλες που κρύβουν και φανερώνουν φαντάσματα ασύλληπτα στη φαντασία και στην αίσθησι της ακοής, μέσα στους παράξενους πρωτόφαντους ρυθμούς και στις αναπάντεχες συγκοπές. Μια μουσική γεμάτη νοσταλγική αγωνία, προαισθήματα απαίσια, αλλά και πλημμυρισμένη από τον διονυσιασμό μιας αγνής και εξαίσιας φυσιολατρείας. Η κυριαρχία του ελάσσονος τρόπου διασπείρει στην μουσική ατμόσφαιρα του Σιμπέλιους μιαν υποβλητικωτάτη και μελαγχολική περιπάθεια, που σκοτεινιάζει ακόμα με την παρεμβολή των αρχαίων φρυγίων και μιξολυδίων τρόπων. Τα μελίσματα της μουσικής αυτής εκπνέουν στην πέμπτη του τόνου και παρουσιάζουν θαυμαστές συμπτώσεις με αρχαίες ελληνικές και βυζαντινές μολπές. Έτσι ο παράξενος εξωτισμός της υπερβορείας αυτής μουσικής, μας συγκινεί ακόμη βαθύτερα με τον υποβλητικό ανατολισμό της. Απότομες και βοερές συγχορδίες διάφωνες φωτίζουν αστραφτερά τα βάθη των μουσικών σκηνογραφιών που πνίγονται μέσα σε βαρειές σκιές. Και όλη αυτή η ψυχογραφία του μυστηρίου, όλος αυτός ο κόσμος των μουσικών ψευδαισθήσεων, καθοδηγείται με την μεγαλείτερη ρυθμική αυτοπεποίθησι και κυριαρχία. Ο Σιμπέλιους, ο εθνικός συνθέτης της Φινλανδίας, δεν διαψεύδει ποτέ τον ηρωϊκόν προορισμό του.

ΣOΦIA ΣΠANOYΔH

EΛEYΘEPO BHMA, 30 Νοεμβρίου 1939

---

[1] Δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε κάποιο φινλανδό συνθέτη με αυτό το όνομα.

Βεγκέλιους (Wegelius, Martin, 1846-1906): Συνθέτης. Ίδρυσε τη μουσική σχολή του Ελσίνκι, σημερινή «Ακαδημία Σιμπέλιους». Υπήρξε δάσκαλος του Σιμπέλιους.

Martin Wegelius

 Ίκονεν, Λάουρι (Lauri Ikonen, 1888-1966): Συνθέτης. Θεωρείται ο τελευταίος της σχολής Σιμπέλιους.

Κάγιανους, Ροβέρτος (Kajanus, Robert, 1856-1933): Συνθέτης και διευθυντής ορχήστρας. Μολονότι ήταν σουηδόφωνος, εργάστηκε για την αφύπνιση της φινλανδικής εθνικής συνείδησης. Ίδρυσε τη συμφωνική ορχήστρα του Ελσίνκι και δίδαξε για χρόνια στο πανεπιστήμιο της πόλης.

Κάρλσον Μπενγκτ (Karlsson, Bengt, 1891-1967): Συνθέτης. Συνέθεσε 6 συμφωνίες και 4 κουαρτέτα για έγχορδα.

Κίλπινεν Ύργιο (Kilpinen, Yrjö, 1892-1959): Συνθέτης, σπούδασε στην «Ακαδημία Σιμπέλιους και στη Βιέννη».

Robert Kajanus

Uuno Klami

Κλάμι, Ούνο (Klami, Uuno, 1900-1961): Συνθέτης και ακαδημαϊκός, σπούδασε στο Ελσίνκι, τη Βιέννη και το Παρίσι. Χρημάτησε μουσικοκριτικός της εφημερίδας Helsingin Sanomat. Πηγή έμπνευσής του ήταν η θάλασσα.

Κόθεν, Άλεξ φον (Κοthen, Axel von, 1830-1860): Συνθέτης, δάσκαλος φωνητικής, μουσικοκριτικός και τραγουδιστής κλασικού ρεπερτορίου. Σπούδασε στο Ελσίνκι, τη Ρώμη, την Αγία Πετρούπολη, τη Βιέννη, το Παρίσι τη Δρέσδη και το Βερολίνο. Έδωσε πολλές συναυλίες ανά τη Ευρώπη, παρόλα τα κινητικά προβλήματα που αντιμετώπιζε.

Ilmari Krohn

Κούουλα (Kuula, Toivo Timoteus, 1883-1918): Συνθέτης. Αρχικά επηρεάστηκε από τον εθνικό ρομαντισμό, ενώ στα τελευταία έργα του από το γαλλικό ιμπρεσσιονισμό. Ο Κούουλα σκοτώθηκε στον εμφύλιο πόλεμο του 1918.

Κρον, Ίλμαρι (Krohn, Ilmari, 1867-1960): Συνθέτης και μουσικολόγος, θεωρείται ο πατέρας της φινλανδικής μουσικολογίας. Ήταν ο πρώτος που δίδαξε μουσικολογία στο πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Συνέθεσε ορατόρια και την όπερα Τuhotulva (Καταστροφική πλημμύρα, 1917).

Λάιτινεν, Άρβο (Laitinen, Arvo, 1893-1966): Συνθέτης, καθηγητής στην «Ακαδημία Σιμπέλιους».

Λίνκο, Έρνστ (Linko, Ernst, 1889-1960): Συνθέτης και σπουδαίος πιανίστας. Χρημάτησε καθηγητής στην «Ακαδημία Σιμπέλιους».

Μάντετόγια, Λιέβι (Leevi Madetoja, 1887-1947): Συνθέτης και διευθυντής ορχήστρας. Σπούδασε στο Ελσίνκι, το Παρίσι και τη Βιέννη. Μαθητής του Σιμπέλιους. Χρημάτισε καθηγής στο πανεπιστήμιο του Ελσίνκι και μουσικοκριτικός στην εφημερίδα Helsingin Sanomat. Άρχισε ως ρομαντικός, αργότερα όμως επηρεάστηκε από τα ρεύματα της εποχής του.

Erkki Melartin

Leevi Madetoja

Μέλαρτιν, Έρκι (Erkki Melartin, 1875-1937): Συνθέτης, μαθητής του Βεγκέλιους.

Μέρικάντο, Άαρε (Aarre Merikanto, 1893-1958): Συνθέτης. Άρχισε ως ρομαντικός και σιγά σιγά πέρασε στον μοντερνισμό. Χρημάτισε καθηγητής στην Ακαδημία Σιμπέλιους.

Πάλμγκρεν, Σελίμ (Palmgren, Selim, 1878-1951): Συνθέτης, σπούδασε στο Ελσίνκι και στη Γερμανία. Δίδαξε στην Ακαδημία Σιμπέλιους. Συνέθεσε πάνω από 300 κομμάτια για πιάνο κ.ά.

Selim Palmgren

Jean Sibelius

Σιμπέλιους, Ζαν (Sibelius, Jean, 1865-1957): Συνθέτης, σπούδασε στη μουσική σχολή του Ελσίνκι με δάσκαλο τον Μάρτιν Βεγγέλιους, στο Βερολίνο και στη Βιέννη. Τα έργα του αρχικά ήταν εμπνευσμένα από τη γερμανική μουσική, γρήγορα όμως στράφηκε προς τους μύθους της πατρίδας του.

Σένμπεργκ, Άρνολντ (Schönber, Arnold, (1874-1951): Αυστριακός συνθέτης. Η δράση του συνδέθηκε με το εξπρεσιονιστικό κίνημα. Επικεφαλής της Δεύτερης Σχολής της Βιέννης, εισήγαγε την ατονικότητα. Υπήρξε επίσης πολύ σημαντικός θεωρητικός της μουσικής και ζωγράφος .

Σπανούδη, Σοφία (Κων/πολη 1878 - Αθήνα 1952): Διακεκριμένη προσωπικότητα των ελληνικών Γραμμάτων και των Τεχνών, μουσικός, δημοσιογράφος, μουσικοκριτικός και λογία.

Τόρνε, Μπενγκτ (Τörne, Bengt von, 1891-1967): Συνθέτης, συνέθεσε έξι συμφωνίες, κουαρτέτα για έγχορδα και άλλη ορχηστρική μουσική. Το 1937 εξέδωσε ένα βιβλίο για τον Ζαν Σιμπέλιους με τον τίτλο Sibelius: A Close-Up.